Książki bardziej dostępne, czyli większa szansa na zmiany w dostępie do książek dla osób niepełnosprawnych

Czas na zmiany

Fundacja Klucz, nie bez sukcesów, od wielu lat stara się upowszechniać czytelnictwo wśród osób niewidomych i słabowidzących. Nagrywając książki w standardzie DAISY, dla starszych i młodszych czytelników, dostarczając je do ośrodków szkolno-wychowawczych, placówek dydaktycznych oraz bibliotek w całym kraju staramy się, aby książka była bardziej dostępna dla czytelnika i była bliżej niego, wprost na wyciągnięcie ręki.
Dostępność książek dla osób niepełnosprawnych nie wygląda najlepiej. Nie wszystkie książki drukowane pojawiają się równolegle w wersji audio lub wersji elektronicznej, jedynie znikoma ich ilość. Jednakże wygląda na to, że sytuacja zaczyna się poprawiać. Wszystko wskazuje, bowiem na to, że Traktat z Marrakeszu wkrótce wejdzie w życie, a ponadto w Polsce powstanie platforma internetowa, za pośrednictwem, której osoby niewidome i słabowidzące będą miały ułatwiony dostęp do książek. Obie informacje są na tyle interesujące, że postanowiliśmy zamieścić je na naszej fundacyjnej stronie internetowej.

Jak to się zaczęło?

Traktat z Marrakeszu, czyli traktat w sprawie ułatwienia dostępu do opublikowanych utworów drukowanych osobom niewidomym i słabowidzącym oraz osobom niepełnosprawnym nie mogącym czytać druku, został przyjęty 28 czerwca 2013 r. w Marrakeszu podczas Konferencji Dyplomatycznej Światowej Organizacji Własności Intelektualnej (WIPO). Polska, jako jedno ze 129 państw, zaakceptowała jego treść. 24 czerwca 2014 roku w Genewie podpisany został akt końcowy Traktatu. Podpis pod Traktatem, w imieniu Rzeczpospolitej złożył Ambasador Remigiusz Henczel, Stały Przedstawiciel RP przy Biurze Narodów Zjednoczonych w Genewie. Do tej pory 78 państw podpisało uzgodnioną treść Traktatu. 30 kwietnia 2016 r. Traktat podpisała również Unia Europejska.

Cele Traktatu?

Celem traktatu jest stworzenie międzynarodowego standardu korzystania przez osoby niepełnosprawne, których niepełnosprawność nie pozwala na czytanie druku, z utworów wydawanych w postaci drukowanej i nadal pozostających pod ochroną przepisów prawa autorskiego.

Jak to będzie w praktyce?

Głównym założeniem Traktatu jest wprowadzenie instytucji upoważnionych podmiotów, których zadaniem będzie udostępnianie osobom niepełnosprawnym książek oraz innych utworów w dostępnych dla nich formatach. Status zaufanego podmiotu będą mogły uzyskać upoważnione lub uznane przez prawo instytucje, prowadzące działalność w obszarze edukacji, szkoleń, czytania adaptacyjnego lub dostępu do informacji na rzecz osób niepełnosprawnych, lecz nie czerpiące z tego żadnego zysku. Upoważnionymi podmiotami będą mogły zostać również instytucje rządowe lub organizacje pozarządowe, prowadzące działalność niekomercyjną, których głównym celem statutowym jest realizowanie wyżej wymienionych zadań na rzecz niepełnosprawnych. Traktat zobowiązuje upoważnione podmioty do przyjęcia własnych zasad w zakresie: sposobów ustalania, czy osoby korzystające z ich usług, są osobami niepełnosprawnymi; rozpowszechniania i udostępniania kopii utworów wyłącznie na rzecz osób niepełnosprawnych lub innych upoważnionych podmiotów; zapobiegania nielegalnemu kopiowaniu, rozpowszechnianiu i udostępnianiu kopii utworów; zachowywania należytej staranności w postępowaniu z kopiami utworów oraz prowadzenia rejestru działań związanych z udostępnianiem kopii osobom niepełnosprawnym. Upoważnione podmioty będą mogły korzystać jedynie z utworów lub ich kopii, które pozyskały w sposób legalny. Zachowując wyżej wymienione zasady, które zdaniem wydawców zapewniają bezpieczeństwo dystrybucji kopii utworów, upoważnione podmioty, bez konieczności uzyskiwania zezwolenia, ze strony podmiotów uprawnionych będą mogły: sporządzać kopie utworów w formatach dostępnych dla osób niepełnosprawnych, otrzymywać od innych upoważnionych podmiotów kopie utworów w formacie dostępnym dla osób niepełnosprawnych, dostarczać osobom uprawnionym kopie utworów w formacie umożliwiającym dostęp osobom niepełnosprawnym w dowolny sposób, w tym w ramach niekomercyjnego użyczania lub drogą elektroniczną – przewodową i bezprzewodową – i podejmować pośrednie działania służące realizacji tych celów. Traktat zakłada również korzystanie bezpośrednio przez osoby niepełnosprawne oraz osoby będące ich opiekunami. Korzystanie to daje możliwość sporządzenia kopii utworu w formacie dostępnym dla osób niepełnosprawnych w ramach prywatnego użytku osoby niepełnosprawnej, pod warunkiem, że ma ona legalny dostęp do utworu lub jego kopii.

Jakie korzyści z Traktatu płyną dla czytelnika?

Według WHO, obecnie na świecie żyje 314 milionów osób niewidomych i słabowidzących. Ocenia się, że w Polsce liczba osób z różnych przyczyn niemogących czytać zwykłego druku wynosi 300 tysięcy.
Mimo, że w wielu państwach, w tym w Polsce, obowiązuje prawo przewidujące ułatwiony dostęp osobom niewidomym i niedowidzącym do twórczości, nie więcej niż 5 proc. publikacji drukowanych na świecie jest dostępna dla osób niepełnosprawnych. Jest to szczególnie odczuwalne przez osoby z uszkodzonym wzrokiem oraz inne osoby niepełnosprawne w przypadku nowości wydawniczych i dzieł naukowych. Osoby z dysfunkcją wzroku nie mają swobodnej możliwości korzystania z pełnej oferty prasowej i książkowej.
Przystąpienie Polski do Traktatu przyniesie osobom niewidomym i słabowidzącym oraz innym osobom niepełnosprawnym wymierne korzyści: zapewni im narzędzia ułatwiające korzystanie z zagranicznych wydań książek i prasy, co spowoduje zwiększenie dostępu polskich niepełnosprawnych do obcojęzycznych materiałów drukowanych, jak również zapewni możliwość udostępniania książek wydanych w języku polskim niepełnosprawnym na całym świecie, w tym niewidomym Polakom mieszkającym za granicą. Co za tym idzie, prawidłowe działanie systemu udostępniania osobom niepełnosprawnym materiałów drukowanych określonych w Traktacie, spowoduje zwiększenie liczby wydań książek w języku polskim w formatach dostosowanych dla osób niepełnosprawnych.

Sytuacja na świecie i w Unii Europejskiej

Na świecie panuje wielka radość, ponieważ Traktat z Marrakeszu ratyfikowało już 20 państw. Kanada, jako dwudzieste państwo ratyfikowała go 30 czerwca 2016 roku. Osoby niepełnosprawne mają wiele powodów do radości, gdyż po trwającej 3 lata kampanii społecznej i medialnej, osiągnięta została minimalna liczba państw, wymagana do tego, aby postanowienia Traktatu mogły wejść w życie. Dzięki temu osoby niepełnosprawne, mieszkające w Kanadzie, Argentynie, Australii, Brazylii, Chile, Ekwadorze, Korei Południowej, Salwadorze, Gwatemali, Indiach, Izraelu, Mali, Meksyku, Mongolii, Paragwaju, Peru, Korei Północnej bbb czy napewno? Przecież oni boją się jak diabła niekontrolowanego słowa pisanego. , Singapurze, Zjednoczonych Emiratach Arabskich i Urugwaju będą mogły cieszyć się swobodnym dostępem do zagranicznych książek i informacji naukowych w ramach wymiany międzynarodowej. Chociaż Polska podpisała Traktat, to sprawa się komplikuje, ponieważ w Unii Europejskiej istnieje spór kompetencyjny polegający na tym, że nie postanowiono, czy Traktat ma ratyfikować Unia Europejska, jako całość, czy też każde z państw członkowskich z osobna. Sprawę rozstrzygnie Europejski Trybunał Sprawiedliwości. Zarówno Polska, jak i inne kraje Unii Europejskiej będą musiały czekać na wyrok Trybunału. Na wejście w życie postanowień Traktatu świat poczeka do końca września 2016 r. Miejmy nadzieję, że Trybunał zdąży do tego czasu rozwiązać spór o sposobie ratyfikacji Traktatu. Pozostaje się cieszyć radością innych i czekać na zmiany.

Nie siedzimy bezczynnie

Najgorsze jest czekanie. Polska postanowiła w oczekiwaniu na rozstrzygnięcia w Unii Europejskiej, zacząć działać tak, aby gdy Traktat wejdzie w życie, być przygotowanym i realizować jego założenia.
1 lipca 2016 r. Instytut Książki i Wydawnictwo Naukowe PWN podpisały umowę dotyczącą budowy i wdrożenia platformy udostępniającej książki wydawców w formatach dostępnych dla niewidomych i słabowidzących oraz niepełnosprawnych ruchowo (nie mogących czytać książek drukowanych).Jest to efekt kilkuletnich działań MKiDN na rzecz czytelnictwa osób niepełnosprawnych.
Za pośrednictwem platformy udostępniane będą publikacje beletrystyczne, naukowe i specjalistyczne w formacie elektronicznym. Budowa i wdrożenie platformy ma potrwać 7 miesięcy, a całkowity koszt tego przedsięwzięcia, a następnie utrzymanie platformy przez okres 5 lat (2017 -2021) to 863 tys. zł brutto. Koszty te pokryje ministerstwo kultury.
15 lipca 2016 r. odbyło się spotkanie dotyczące powstania platformy udostępniającej książki osobom niepełnosprawnym. Wzięły w nim udział wiceminister kultury i dziedzictwa narodowego dr hab. Magdalena Gawin oraz wiceminister rodziny, pracy i polityki społecznej Elżbieta Bojanowska.
Podczas spotkania zastępca dyrektora Głównej Biblioteki Pracy i Zabezpieczenia Społecznego ds. Zbiorów dla Niewidomych Monika Cieniewska przedstawiła najważniejsze problemy osób niewidomych i niepełnosprawnych ruchowo z dostępem do książek oraz ich oczekiwania związane z powstającą platformą. Zastępca dyrektora, Pani Monika Cieniewska podkreśliła, że utrudniony dostęp osób niepełnosprawnych do książek (lub jego brak) wyklucza je z życia kulturalnego oraz stwarza ogromne bariery w procesie ich edukacji. Wiceminister obu resortów wykazały duże zainteresowanie projektem i wyraziły wolę współpracy przy jego realizacji.
W spotkaniu uczestniczyli również: dyrektor Biura Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych Mirosław Przewoźnik, dyrektor Wydziału Analiz i Programowania Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych Krzysztof Kaca, dyrektor Departamentu Mecenatu Państwa w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego Maciej Dydo, Dyrektor Generalna Polskiej Izby Książki dr Grażyna Szarszewska, dyrektor Głównej Biblioteki Pracy i Zabezpieczenia Społecznego (GBPiZS) Justyna Garbarczyk oraz przedstawiciele Grupy PWN.
Dzięki platformie osoby niepełnosprawne będą miały dostęp do strony internetowej z katalogiem publikacji umożliwiającym wyszukiwanie pozycji książkowych, a następnie ich pobranie i odtwarzanie we własnych urządzeniach, takich jak komputer, telefon, urządzenia przenośne. Aby mieć dostęp do platformy, trzeba się będzie zalogować do osobistego konta i wprowadzić kod autoryzacyjny PIN. Kody te będą dystrybuowane przez biblioteki, których czytelnikami są osoby niewidome i słabowidzące, również przez Dział Zbiorów dla Niewidomych GBPiZS wśród jej czytelników.
Rozwiązanie to, wraz z zachowaniem procedur autoryzacji stosowanych przez biblioteki, takie jak na przykład wymóg orzeczenia lekarskiego w celu stwierdzenia niepełnosprawności, zapewni, że do platformy będą miały dostęp jedynie osoby niepełnosprawne. Ponadto, a pliki ePUB oraz mp3, tuż przed ich pobraniem, będą w sposób automatyczny nakładane znaki wodne, które będą przypisywać do nich identyfikatory czytelników. Wydawcy natomiast będą posiadać zindywidualizowane konta, na których umieszczane będą nowe pozycje. Ci spośród nich, którzy mają podpisane umowy z PWN dotyczące IBUK LIBRA mogliby zdecydować samodzielnie o umieszczeniu książki na platformie dla osób niewidomych i słabowidzących.

Projekt TIGAR, czyli wychodzimy w świat

MKiDN od 2012 roku prowadzi działania mające na celu ułatwianie dostępu do książek i innych materiałów drukowanych osobom niepełnosprawnym, a w szczególności osobom niewidomym i słabowidzącym.
Rezultatem rocznych działań MKiDN jest umowa, którą Główna Biblioteka Pracy i Zabezpieczenia Społecznego podpisała umowę ze Światową Organizacją Własności Intelektualnej (World Intellectual Property Organization) o przystąpieniu do TIGAR (Trusted Intermediaries Global Accessible Resources). Umowa ta została podpisana w dniu 8 lipca 2016 r. Projekt ten jest szansą na uzyskanie przez polskich obywateli z niepełnosprawnością wzroku dostępu do ogromnej ilości publikacji znajdujących się w zbiorach bibliotek dla niewidomych na całym świecie. Przystąpiwszy do projektu, biblioteka może dzięki niemu udostępniać swoje zbiory czytelnikom niewidomym i słabowidzącym czytającym po polsku i zamieszkałym za granicą. Obecnie w ramach projektu dostępne są książki w 55 językach. W wymianie uczestniczy 14 instytucji z 12 krajów takich jak: Australia, Brazylia, Kanada, Dania, Francja, Holandia, Nowa Zelandia, Norwegia, RPA, Szwecja, Szwajcaria i USA.
Udział polskiej biblioteki w projekcie TIGAR był możliwy dzięki podpisaniu przez Polskę w czerwcu 2014 roku Traktatu z Marrakeszu. Aktualnie trwają przygotowania do zastosowania założeń traktatu, które w imieniu Polski prowadzi resort kultury. Umowa zostanie ratyfikowana przez Polskę po jej ratyfikacji przez Unię Europejską.

Wkrótce książki bardziej dostępne

Jak widać, wiele dobrego dzieje się w poprawie dostępu osób niepełnosprawnych do materiałów drukowanych. Widoczne są działania Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego na rzecz poprawy sytuacji w dostępie osób niepełnosprawnych do kultury, bo przecież literatura, to niezwykle istotna dziedzina naszej kultury. Dzięki poprawie dostępu do książek ulegnie poprawie również dostęp do publikacji i opracowań naukowych, nie tylko polskich, ale również obcojęzycznych. Będzie to z pewnością ogromne ułatwienie dla osób czytających w obcych językach, dla osób studiujących, czy naukowców. Ponadto rozproszone po całym świecie osoby niewidome i słabowidzące, będą miały ponownie dostęp do literatury w języku ojczystym, co jest dla nich niezwykle istotne. W działania te zaangażowane są również biblioteki oraz wydawnictwa, co z kolei zwiększy ilość wydawanych książek w dostępnych formatach. Powstanie miejsce w przestrzeni internetowej, gdzie będzie można czerpać pełnymi garściami z wszelkiej literatury. Czekamy na decyzję Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, na rozwiązanie sporu kompetencyjnego w Unii Europejskiej. Gdy ono nastąpi, świat stanie przed nami otworem! Mamy również nadzieję, że i nasza Fundacja znajdzie swoje miejsce w przestrzeni internetowej i będzie udostępniała zaadaptowane przez siebie książki na internetowej platformie, a także będzie mogła uzyskać zaszczytny status zaufanego pośrednika. Tego z całego serca sobie i Państwu życzymy.

Fundacja KLUCZ, 02-493 Warszawa, ul. Krańcowa 23/27
e-mail:
Pełne dane kontaktowe